Zoals regelmatige lezers van dit blog weten, laat ik mij niet snel afschrikken door wat onbekend of inmiddels vergeten lijkt. Eind 19e eeuw hebben de Tachtigers grondig afgerekend met wat in de volksmond wel is aangeduid met “domineespoëzie”, die gekenmerkt zou zijn door braafheid en beuzelarij, met God, vaderland en gezin als leidmotieven. Het proza zou vooral oubollig zijn, met zijn licht humoristisch (bedoeld) realisme. De afgelopen decennia hebben diverse onderzoekers en enthousiastelingen geprobeerd dit beeld bij te stellen, maar een dergelijk frame is vaak nogal hardnekkig.

Het dilemma van de lezer/bibliofiel

En laten we eerlijk zijn: wie leest nog regelmatig een boek van Jacob van Lennep, C. van Nievelt of mevr. Bosboom-Toussaint? Wie smult er nog van de gedichten van J.J.L. ten Kate, Jan Frederik Helmers, A.J. de Bull, of Hendrik Tollens? Wat er vaak van is overgebleven, is omhulsel in de letterlijke zin: fraaie 19e-eeuwse bandjes, meer curiosum dan dat ze onze literaire smaakpapillen prikkelen. De vraag naar deze deeltjes is relatief gering en ondanks de ouderdom zijn de prijzen online vrij bescheiden, behalve voor enkele heel schaarse uitgaven.

Nog niet zo lang geleden stuitte ik op een complete uitgave van een 4-delig werk uit de 18e eeuw. Het is niet een eerste druk, maar wel een volledige uitgave van dit boeiende werk over het gehele spectrum van de Schone Letteren. Eerdere drukken verschenen al in o.a. 1736.

Titelbeschrijving

Rollin, M., De la manière d’enseigner et d’étudier les Belles Lettres [4 Tômes complète]. Par rapport à l’esprit & au coeur. Nouvelle Edition. Chez Les Freres E[s]tienne, Paris, 1768. – Gebonden, XXVI+LXXXX+434+576+479+604p. – Deel 3 heeft een extra ondertitel: ‘De L’Histoire’. In deel 1 is er een fout in de paginanummering, die van 124 naar 135 springt, maar de tekst is compleet. De naam van de uitgeverij wordt beurtelings gespeld als ‘Etienne’ en ‘Estienne’, wat qua uitspraak in die tijd al hetzelfde moet zijn geweest.

In ons blogbericht uit april vertelden we over een vondst van de handtekening van de jonge Willem Frederik Hermans uit 1937, in een verzamelwerk van Vondel, ten geschenke gegeven aan de bezielende docent en regisseur Arnold Saalborn, die toen met zijn klas Vondels Lucifer had opgevoerd, inclusief de jonge Hermans. Daarvan blijkt ook een foto te bestaan!

Via de mail kreeg ik van een oplettende lezer, Rob Delvigne, onderstaande foto gestuurd, Hermans zit op de voorste rij, derde van rechts.

De foto is afkomstig van de familie van Eduard von Baumhauer (1920-1941) en terug te vinden in de nieuwsbrief van de Vrienden van het Barlaeus, aflevering juli 2023.

Eerder, in 1936, had de klas waarin Hermans zat ook al Sophokles’ Antigone opgevoerd. Van die opvoering is een affiche teruggevonden van de aankondiging, waar wordt vermeld dat de broer van Arnold namelijk Louis Saalborn voor de regie tekende.

Dit affiche was in eigendom van Rob Delvigne. Hij meldde mij hierover het volgende: “Het Antigone-affiche heb ik ooit van Hermans gekregen en enkele jaren geleden laten veilen bij Bubb Kuyper. Voordat ik hem naar Haarlem bracht, heb ik er een foto van gemaakt. Otterspeer heeft in dl. 1 van zijn Hermans-biografie een foto afgedrukt van het affiche, door Hermans zelf gemaakt.”

Met dank nogmaals aan Rob Delvigne voor het sturen van deze interessante foto’s.

Nota bene: bovenstaande afbeeldingen zijn gebruikt omdat voor zover bekend er geen rechten van belanghebbenden op rusten. Mocht dit toch het geval zijn, dan verneem ik dit graag en zullen wij in nader overleg treden. Deze website is een non-profit initiatief om de aandacht voor boeken en literatuur te bevorderen. De maker van deze site noch een derde ontvangt enig bedrag voor de gepubliceerde teksten en materialen.

Soms gaan er zoveel  boeken achter elkaar door je handen dat je onverschillig dreigt te worden. Zo werd ik gewezen op een wat beduimeld boekwerk, “van Vondel” zei men mij. Na enige aarzeling bekeek ik het vluchtig. Bijna had ik het terzijde gelegd, maar gelukkig heb ik dat niet gedaan, want er blijkt een bijzondere handtekening in het boek te staan…

Het gaat om de eendelige uitgave Volledige dichtwerken en oorspronkelijk proza uit 1937, “verzorgd en ingeleid” door Albert Verwey, een der beroemde Tachtigers, die in datzelfde jaar overleed. Onder dichtwerken schaarde Verwey ook de toneelstukken van Vondel.

Soms vind je een boek dat om allerlei redenen heel interessant is: een onbekende dichtbundel, vooral bestaand uit vertalingen in het Frans vanuit het Nederlands (in plaats van andersom), maar ook uit het Engels en Duits, extra aangevuld met een paar gedichten van eigen hand van de vertaler, eveneens in het Frans. De dichter/vertaler was van Luxemburgse komaf maar belandde (en overleed) uiteindelijk in Maastricht. Een straat dichtbij mijn ouderlijke huis is naar hem genoemd. Daarbij lijkt het boekje ook nog eens redelijk zeldzaam én is het gebonden in een heel fraaie band van rood marokijn, met goudkleurig gestempelde versiering, én heeft het een interessante eigenaar gehad. Kortom: hier ligt een bijzonder boek voor mij.

Zeldzaam of niet?

Op de gebruikelijke online verkoopkanalen (Boekwinkeltjes, Antiqbook, Marktplaats) en aggregaties van kanalen (AddAll, Bookfinder) is geen enkel exemplaar te vinden. DBNL kent het wel, hun scan/OCR is gebaseerd op het exemplaar dat zich bevindt in de Koninklijke Bibliotheek (KB) te Den Haag. De KB (OPC) en DBNL vermelden niet of het om een gebonden exemplaar gaat, maar de afbeelding op DBNL lijkt te wijzen op een dunne papieren omslagje, dus niet die luxe band van mijn exemplaar (zie ook verderop). OPC meldt geen andere bibliotheken, WorldCat noemt naast de KB nog de stadsbibliotheek Maastricht (vanzelfsprekend dat het daar ligt), de UB Tilburg, UB Erasmus Universiteit Rotterdam, UB Leiden, UB VU, UB UvA, UB Groningen, en het IISG te Amsterdam. Dus in totaal 8 exemplaren in wetenschappelijke bibliotheken.

Vanaf de Renaissance nam het bestuderen van de natuur en de kosmos in met name Europa een grote vlucht. Deze trend werd doorgezet in het tijdperk van de Verlichting. Ook in Nederland verschenen werken om de nieuwe ontdekkingen en inzichten te kunnen delen met een groter publiek. Een voorbeeld van zo’n educatief werk is de Katechismus der Natuur van J.F. Martinet, uitgegeven in 1778-1779. De uitgebreide beschrijving van natuurverschijnselen (van kosmos tot korrel zand) in dat boek dienen tevens als lofzang van Gods schepping: wat zit de wereld toch prachtig in elkaar!

Door dit te lezen krijg je als lezer inzicht in wat men toen wist of meende te weten, hoe men er tegenaan keek en wat men de moeite waard vond om door te geven. Daarnaast zorgt het vasthouden van dergelijke oude boekdelen voor de bekende historische sensatie: je raakt de geschiedenis even aan, bijna 250 jaar geleden hebben ook mensen precies deze boeken vastgehouden en wellicht gelezen. De boeken zijn bovendien voorzien van in totaal 29 fraaie prenten, geëtst of gegraveerd met een grote mate van detail en helderheid, waarvan een drietal bovendien met de hand is ingekleurd. Kortom: voldoende reden om deze set eens nader te bekijken.

Let op: longread, maar laat je niet afschrikken en bekijk op zijn minst de mooie prenten verderop.

Dat zul je net zien: zet je een mooie blogaflevering over “boeken over boeken” (in de breedste zin van dat genre) in de steigers, vergeet je een van de meest bijzondere boeken uit de collectie: een schitterend handboek uit 1902 over de opzet en inrichting van bibliotheken. Het boek stond dan ook ergens op de onderste plank, een beetje buiten beeld en niet ingedeeld bij het juiste genre. Om die reden volgt hier een speciale aflevering, waarin dit speciale boek even voor het voetlicht mag treden. Vanzelfsprekend hebben we het inmiddels opgenomen in de lijst van voornoemde aflevering.

Graesel, Arnim, Handbuch der Bibliothekslehre. Verlagsbuchhandlung von J.J. Weber, Leipzig, 1902. 2e druk – gebonden, 583p.

“Zweite voellig umgearbeitete Auflage der «Grundzuege der Bibliothekslehre, Neubearbeitung von Dr. Jul. Petzholdts Katechismus der Bibliothekslehre». Mit 125 Abbildungen und 22 Schrifttafeln.”

Aan de uitgebreide omschrijving op het titelblad, hierboven geciteerd, is te zien dat deze uitgave al een behoorlijke voorgeschiedenis had: een tweede volledig omgewerkte oplage van een ander boek dat weer een bewerking was van nog een ander boek. Het voorliggende boek is, zoals we in datzelfde citaat lezen, rijkelijk geïllustreerd met mooie foto’s van bestaande (instituuts)bibliotheken en prachtige tekeningen en schetsen m.b.t. de bibliotheekinrichting, van plattegronden tot kasten en planken.

In mijn kleine collectie met 18^e-eeuwse drukken bevinden zich twee curieuze boeken, twee jaarboeken van een genootschap: Prysverhandelingen van het genootschap tot verdediging van den christelyken godsdienst, tegen desselfs hedendaegsche bestryderen, uitgegeven in 1792 en 1793 te Amsterdam, Haerlem en in ’s Haege, bij J. Allart, C. van der Aa en B. Scheurleer. De jaarboeken bestaan uit een verzameling beschouwende (of beter: beschouwelijke) opstellen, geschreven ter verdediging van het christelijke geloof tegen de vrijzinnigheid, nieuwlichterij en antigodsdienstige tendensen van Verlichting en Franse Revolutie. Wat zijn dit voor boeken? Wat is de achtergrond ervan? Deze vragen leidden mij op een korte excursie buiten mijn eigenlijke aandachtsgebied (taal- en letterkunde).

De tijd van genootschappen en prijsvragen

De 18e eeuw is wel de eeuw van de genootschappen genoemd. Volgens romantiserende voorstellingen kwamen intellectuelen bij elkaar in salons en discussieerden zij op hoog niveau over maatschappelijke en filosofische kwesties en verspreidden zij de idealen van de Verlichting. Veel genootschappen hielden zich echter (ook) met andere kwesties bezig: letterkundige, wetenschappelijke of godsdienstige. Niet alle genootschappen waren per definitie ingenomen met de eigentijdse Aufklährung. Het Genootschap tot Verdediging van den Christelyken Godsdienst, kortweg “het Haagsche Genootschap”, had als doel “de schadelijke werking van onchristelijke boeken tegen te gaan”.

De twee grootste en zwaarste boeken in mijn collectie worden gevormd door een 19e-eeuwse uitgave die ik onlangs kocht van de verzamelde werken van de 17e-eeuwse dichter Jacob Cats, bijgenaamd “Vadertje Cats”. Behalve dat het dichterschap van Cats wat lijdt onder eenzijdige beeldvorming, is de 19e-eeuwse uitgave door J. van Vloten ook een juweeltje van boekkunst.