Dat zul je net zien: zet je een mooie blogaflevering over “boeken over boeken” (in de breedste zin van dat genre) in de steigers, vergeet je een van de meest bijzondere boeken uit de collectie: een schitterend handboek uit 1902 over de opzet en inrichting van bibliotheken. Het boek stond dan ook ergens op de onderste plank, een beetje buiten beeld en niet ingedeeld bij het juiste genre. Om die reden volgt hier een speciale aflevering, waarin dit speciale boek even voor het voetlicht mag treden. Vanzelfsprekend hebben we het inmiddels opgenomen in de lijst van voornoemde aflevering.

Graesel, Arnim, Handbuch der Bibliothekslehre. Verlagsbuchhandlung von J.J. Weber, Leipzig, 1902. 2e druk – gebonden, 583p.

“Zweite voellig umgearbeitete Auflage der «Grundzuege der Bibliothekslehre, Neubearbeitung von Dr. Jul. Petzholdts Katechismus der Bibliothekslehre». Mit 125 Abbildungen und 22 Schrifttafeln.”

Aan de uitgebreide omschrijving op het titelblad, hierboven geciteerd, is te zien dat deze uitgave al een behoorlijke voorgeschiedenis had: een tweede volledig omgewerkte oplage van een ander boek dat weer een bewerking was van nog een ander boek. Het voorliggende boek is, zoals we in datzelfde citaat lezen, rijkelijk geïllustreerd met mooie foto’s van bestaande (instituuts)bibliotheken en prachtige tekeningen en schetsen m.b.t. de bibliotheekinrichting, van plattegronden tot kasten en planken.

In mijn kleine collectie met 18^e-eeuwse drukken bevinden zich twee curieuze boeken, twee jaarboeken van een genootschap: Prysverhandelingen van het genootschap tot verdediging van den christelyken godsdienst, tegen desselfs hedendaegsche bestryderen, uitgegeven in 1792 en 1793 te Amsterdam, Haerlem en in ’s Haege, bij J. Allart, C. van der Aa en B. Scheurleer. De jaarboeken bestaan uit een verzameling beschouwende (of beter: beschouwelijke) opstellen, geschreven ter verdediging van het christelijke geloof tegen de vrijzinnigheid, nieuwlichterij en antigodsdienstige tendensen van Verlichting en Franse Revolutie. Wat zijn dit voor boeken? Wat is de achtergrond ervan? Deze vragen leidden mij op een korte excursie buiten mijn eigenlijke aandachtsgebied (taal- en letterkunde).

De tijd van genootschappen en prijsvragen

De 18e eeuw is wel de eeuw van de genootschappen genoemd. Volgens romantiserende voorstellingen kwamen intellectuelen bij elkaar in salons en discussieerden zij op hoog niveau over maatschappelijke en filosofische kwesties en verspreidden zij de idealen van de Verlichting. Veel genootschappen hielden zich echter (ook) met andere kwesties bezig: letterkundige, wetenschappelijke of godsdienstige. Niet alle genootschappen waren per definitie ingenomen met de eigentijdse Aufklährung. Het Genootschap tot Verdediging van den Christelyken Godsdienst, kortweg “het Haagsche Genootschap”, had als doel “de schadelijke werking van onchristelijke boeken tegen te gaan”.

De twee grootste en zwaarste boeken in mijn collectie worden gevormd door een 19e-eeuwse uitgave die ik onlangs kocht van de verzamelde werken van de 17e-eeuwse dichter Jacob Cats, bijgenaamd “Vadertje Cats”. Behalve dat het dichterschap van Cats wat lijdt onder eenzijdige beeldvorming, is de 19e-eeuwse uitgave door J. van Vloten ook een juweeltje van boekkunst.

Het oog wil ook wat, zo luidt een van mijn vaste bezweringen. Het oog leest, maar kijkt ook. “Never judge a book by its cover.” Je moet je niet laten leiden door vooroordelen, de waarde van iets of iemand is niet te bepalen op basis van alleen de uiterlijke verschijningsvorm. Daar staat tegenover dat die uiterlijke verschijningsvorm wel het eerste is waar je met je zintuigen mee in aanraking komt. Je moet je er alleen niet toe beperken – vandaar dat ik het woordje “alleen” in de vorige zin cursiveerde. Het uiterlijk is meestal aanleiding tot nieuwsgierigheid en verder onderzoek, zowel bij boeken als bij mensen.

De verschijningsvorm kan in het geval van boeken betrekking hebben op de boekband, een aangename bladspiegel of bijzondere typografie, de illustraties of de voorin geschreven naam van een vorige eigenaar, óf een combinatie hiervan. Deze keer was het duidelijk de boekband die mijn aandacht trok.

Eerlijk gezegd had ik geen idee wat dit voor een boek was, de auteursnaam en de titel zeiden mij niets. Bij een eerste blik in het boek is wel duidelijk dat het om een werkje van christelijk-religieuze signatuur gaat. De naam van de uitgeverij, Internationaal Traktaat-Genootschap, riep bij mij een associatie op met Jehova’s Getuigen. Bijna goed, maar niet helemaal! De auteur is bovendien “zendingsdirecteur”, zoals de titelpagina vermeldt, dus het is iemand met een missie.

Huizinga is natuurlijk de meest vermaarde geschiedschrijver uit de eerste helft van de twintigste eeuw, maar ook Pieter Geyl (eig. Geijl, 1887-1966) is een naam waar je niet omheen kunt. Zijn hoofdwerk Geschiedenis van de Nederlandsche stam behoort tot de klassiekers van de vaderlandse geschiedenis, omvattende het gehele Nederlandse taalgebied omdat dát volgens Geyl, die onder andere hoogleraar geschiedenis in Londen was, meer dan staatsgrenzen het samenbindende element is. Geyl was dan ook een overtuigde voorstander van de Groot-Nederlandse of Dietse gedachte, de idee dat de Nederlandssprekende volkeren in West-Europa één staat zouden moeten vormen.