Sommig drukwerk is zo dun en kwetsbaar dat het in de maalstroom van de tijd vaak verloren gaat en in je boekencollectie ondersneeuwt. In veel gevallen gaat het om gelegenheidsdrukwerk, dat kan variëren van oude tramkaartjes tot aanplakbiljetten (de zogenoemde ephemera). In bredere zin gaat het om dunne boekjes, losse bladen en kaartjes e.d., die men voorzichtig in (archief)dozen of mappen bewaart. Vandaar de serie Drukwerk in dozen.
In de eerste aflevering gaven we een eerste introductie en lieten met name “dunne boekjes” over boeken zien, taal- en letterkundige kleinoden en (ouder) reclamemateriaal van uitgevers.
In deze aflevering werpen we een blik op een van de andere “dozen” uit de Bibliotheca Habetsiana met voornamelijk poëzie, vaak als gelegenheidsuitgave verschenen, soms illegaal.
De afbeeldingen zijn weer "aanklikbaar" voor een vergrote weergave.
Het Wilhelmus
In korte tijd liep ik per toeval tegen twee uitgaven uit de eerste helft van de 20e eeuw aan van ons volkslied, het Wilhelmus.
Aldegonde, Marnix van St., Het Wilhelmus van Nassouwe. W.P. van Stockum, ‘s-Gravenhage, 1912. 1e druk – Genaaid gebrocheerd, 40p. – 170 x 210 mm. – Verlucht door G. te Winkel. Fraaie, rijk geornamenteerd boekje met een even zo fraai portret van Willem van Oranje. Deze uitgave schrijft het Wilhelmus zonder verder commentaar toe aan Filips Marnix van St. Aldegonde, hoewel dit geenszins vaststaat.
S.N., Het Wilhelmus. Henri Bergmans, Tilburg, z.j. (ca. 1920?). 1e druk – Gevouwen, 16 (ongenummerde)p. – 130 x 167 mm. – Fraai vormgegeven uitgaafje op handgeschept papier (watermerk: Haesbeek de Luxe), met elegant blauw leeskoord. Dit was waarschijnlijk bedoeld als presentje voor kopers van boeken. Met de hand geschreven opdracht: “Een vreugdevol Kerstfeest en een Zalig Nieuwjaar wordt U toegewenst door Boekhandel [naam/handtekening moeilijk te lezen]”
Poëzie en mystiek
Wie een beetje bekend is met het werk van de dichter J.H. Leopold, weet dat hij kwatrijnen van Omar Khayyám heeft vertaald en bewerkt. Hij baseerde zich o.a. op de Engelse vertalingen van Edward Fitzgerald. Maar Leopold was niet de enige. Zo vinden we hieronder eerst een andere vertaling naar Fitzgerald, vervolgens een Engelse vertaling van een andere Perzische dichter Rumi, en tot slot een omgekeerde vertaling van gedichten van Leopold in het Engels. Zo is de cirkel weer rond.
Khayyam, Omar, Rubaiyat. Vertaald uit het Engels door Joh. Wieland, Wereldbibliotheek-Vereeniging, Amsterdam, 1960. 1e druk – Genaaid gebrocheerd, 61p. – 195 x 132 mm. – Vertaling naar het Engels van Edw. Fitzgerald door Joh. Wieland, die ook de illustraties en het omslag verzorgde, met een inleiding van F.P. Huygens. Gedrukt op de persen van Drukkerij ’t Koggeschip te Amsterdam voor de leden van de Wereld-Bibliotheek-Vereniging als najaarspremie 1960.
Bly, Robert (ed.), When grapes turn to wine. Versions of Rumi. Yellow Moon Press, Cambridge (Mass.), 1986. 2e druk – Geniet, [20]p. – 203 x 137 mm. – This is a reprint of the 1983 letterpress edition by Firefly Press. Designed by John Kristensen and Carl Kay of Firefly Press.
Behalve dat de vergeefsheid van veel van ons streven centraal staat, en veelal de wijn als medicijn geldt, zijn strekking en sfeer vaak die van Khayyam:
And our bodies? Our body is a cup, floating on the ocean; soon it will fill, and sink. Not even one bubble will show where it went down.
Hoezeer doet dit gedicht denken aan de sfeer van de kwatrijnen van Omar Khayyam, zoals dit – in de vertaling van Leopold:
Tentmaker, zie, uw lichaam is een tent, den Sultan ziel tot een kort logement. De vorst vertrekt; straks vouwt het linnen op de dood en geen, die nog de standplaats kent.
Leopold, J.H., The Valley of Irdin. A collection of poems. Vertaald uit het Nederlands door P.J. de Kanter, De Beuk, Amsterdam, 1957. 1e druk – Genaaid gebrocheerd, 40p. – 127 x 199 mm. – Set in Perpetua type and printed on Antiqua paper by G.J. Thieme N.V. Nijmegen, under typographical supervision of Theo Helwig. Stempel: ex libris Sjoerd van Faassen.
Poëzie en oorlog
Moens, Wies, Verzen. De Sikkel / Em. Querido, Antwerpen / Amsterdam, 1e druk – Genaaid gebrocheerd, 76p. – 125 x 195 mm. – Deze bundel bevat de 3e druk van De Boodschap en de 2e druk van De Tocht. Zeldzaam boekje, met geribbeld omslag. Omslagontwerp. Portret van de dichter.
Roland Holst, A., In ballingschap. De Groene Amsterdammer, Amsterdam, 1947. 1e druk – Geniet, 8p. – 153 x 215 mm.
Roland Holst, A., Voor West-Europa. C.A.J. van Dishoeck, Bussum, 1943. 1e druk – Ingenaaid, [8]p. – 135 x 190 mm. – “Dit gedicht werd illegaal gedrukt en gratis verspreid in 1943, door Van Dishoeck te Bussum”.
En een tweede exemplaar, iets groter van formaat en op ander papier:
Roland Holst, A., Voor West-Europa. C.A.J. van Dishoeck, Bussum, 1943. 1e druk – Ingenaaid, [8]p. – 150 x 205 mm. – “Dit gedicht werd illegaal gedrukt en gratis verspreid in 1943, door Van Dishoeck te Bussum”.
Het model voor de uitgever
Het model voor de(n) uitgever was een gratis tijdschrift, dat op onregelmatige basis werd uitgegeven door papiergroothandel Corvey in Amsterdam. De modellen hadden tot doel, klanten (uitgevers) de mogelijkheden te tonen van het beschikbare papier. De typografie werd verzorgd door Johan H. van Eikeren, die vaak ook de teksten selecteerde, en verantwoordelijk was voor veel van de vertalingen, die hij signeerde met zijn pseudoniem A. Nonymus. Zie voor meer informatie en een volledige lijst het betreffende Wikipedia-artikel.
Nonymus, A. [pseud. van Johan H. van Eikeren], Herrezen – Van het papieren zwaard en het moordend zetlood. z.n., z.p., 1946. 1e druk – Ingenaaid, 16p. – [Het model voor den uitgever]. – 169 x 233 mm.
“Voor dit eerste nummer na de bevrijding, werd gebruikt Tekenpapier en Opzetcarton, veelvuldig toegepast voor de clandestiene bundel en het werd gezet uit de Perpetua letter, die vele van deze bundels het fraaie aanzien gaf. De gedichten werden overgenomen uit de bundels ‘Het Blauw, Maar ja Marja, De deur op het haakje, Cantabile, In Memoriam Patris, De 7 vloeken en Tau Kho Tau.”
Plas, Michel van der, Met een bloem in de mond. z.n., z.p., 1959. 1e druk – Genaaid gebrocheerd, 20p. – [Het model voor de uitgever]. – 149 x 229 mm.
“Deze tekst werd gezet en gedrukt er proefdrukkerij van de nv Lettergieterij ‘Amsterdam’ vh N. Tetterode te Amsterdam uit de Mercator van Dick Dooijes. Typografie Johan H. van Eikeren. Voor dit deeltje werd gebruikt houtvrij Offset 120 grams en ongestreept Natronkraft 70 grams.”
Legenda aurea
Als laatste item van deze aflevering kijken we naar een vertaling uit 1946 van drie middeleeuwse heiligenlevens uit de verzameling die bekend staat als de Legenda aurea (de gouden legende), door Jacobus de Voragine (1229-1298), Italiaans theoloog en aartsbisschop van Genua. Deze werden al in de middeleeuwen een aantal keer vertaald in het Middelnederlands.
In deze uitgave zijn opgenomen de Legende van Georgius’ strijd met den draak, Legende van de Zeven Slapers en Legende van Eustachius.
Zuidweg, J.J.A., Drie Heiligenlegenden. Uit de Legenda Aurea. Vertaald uit het Latijn door J.J.A. Zuidweg, Editiones Bonarum Litterarum, Amstelodami, 1946. 1e druk – Genaaid gebrocheerd, 44p. – 150 x 205 mm. – Oplage 500 exemplaren, gezet uit de Garamond-letter, gedrukt op Vergé-papier (Van Gelder & Zonen), in de handel gebracht door L.J. Veen. Genummerde oplage, dit is nr. 162. Typografisch juweeltje, fraai watermerk.
Nogmaals ephemera
Het toeval komt altijd op tijd. Terwijl ik het materiaal van hierboven aan het verzamelen en beschrijven ben, loop ik nog tegen een mooi geïllustreerd boek aan over, jawel, het verzamelen van ephemera!
Rickards, Maurice, Collecting Printed Ephemera. Abbeville Press, New York, 1988. 1e druk – Gebonden, 224p.
In dit boek gaat Rickards uitgebreid in op de waarde van ephemera (hij benadrukt de historische waarde specifiek) en op het verzamelen hiervan. Deel 1 behandelt onderwerpen als: wat zijn ephemera, de aantrekkingskracht ervan, de geschiedenis, het verzamelen en de manieren om ze te bewaren en tentoon te stellen. Deel 2 gaat uitvoerig in op: a) de verschillende soorten drukwerk: letterpress, engraving, lithography, etc. b) de categorieën ephemera: visitekaartjes / trade cards, reclamedrukwerk, brief- en factuurhoofden, labels / etiketten, toegangsbewijzen, flyers, aanplakbiljetten, balboekjes, knipsels en plakplaatjes, inplakbare ex libris plaatjes, etc. c) de thema's waarop men zijn verzameling kan baseren: reizen, geneeswijzen en middelen, funeralia, sigarenbandjes, onderwijsmateriaal, geld / valuta, etc.