Op Gutenberg.org is een boekje van William Gladstone (de bekende liberale Britse staatsman die leefde van 1809-1898) te lezen, dat om meerdere redenen door elke boekenliefhebber gelezen zou moeten worden. Het boekje heet On Books and the Housing of Them.

Grappig is bijvoorbeeld dat we nu in digitale vorm, in een e-book (!), dat in de werkelijke wereld nauwelijks fysieke ruimte inneemt, lezen over het probleem dat er steeds meer boeken bijkomen: op dat moment enkele tienduizenden per jaar in de Engelse taal (Bodleian: 20.000, British Library: 40.000), en dat ook die groei steeds groter zal worden. Geen slechte voorspelling als we kijken naar de 20e en 21e eeuw. De klacht dat (ook Nederlandse) uitgevers met hagel schieten komt ergens vandaan! Daarin schuilt een groot gevaar:

All this apparently enormous space for development is being eaten up with fearful rapidity; and such is the greed of the splendid library that it opens its jaws like Hades, and threatens shortly to expel the antiquities from the building, and appropriate the places they adorn.

Deze 19e-eeuwse klacht lijkt veel op bezwaren die je nu wel eens hoort over infostress en het voortdurende informatiebombardement dat via moderne media, internet bij uitstek, op ons af komt.

Boeken en beschaving
Liberaal zijn was toen nog chique, en als je een beetje over Gladstone weet, dan snap je het epitheton “staatsman” heel goed. De man was ontwikkeld, breed geörienteerd en hield van boeken, “the best beloved among inanimate objects”. Literatuur en kunst waren nog geen exclusief linkse hobby’s (van oorsprong was Gladstone zelfs erg conservatief). Dat ook het fysieke lot van boeken (die body en soul omvatten) Gladstone aan het hart ging, blijkt uit elke pagina van zijn boekje. Daarvoor heeft hij volop reden: het lichaam van het boek herbergt een ziel, die ons vriendschap en meer biedt: “They are the allies of the thought of man.[…] In a room well filled with them, no one has felt or can feel solitary”. Met name overleden voorgangers spreken tot ons via boeken: “books are the voices of the dead”.

Kom daar eens om bij de Nederlandse politici anno 2011, onze minister van Cultuur Halbe Zijlstra voorop (toch ook een liberaal). Ik denk ook niet dat Gladstone met zijn “room filled with them” de boeken van een Tom Clancy bedoelde of een van Zijlstra’s andere favorieten: “Lezen? Ik lees graag maar houd niet van al te zware boeken, dat soort leeswerk heb ik al genoeg binnen mijn politieke dossiers. Mijn favoriete schrijvers zijn Robert Ludlum, Tom Clancy, Geert Mak, Tolkien, Dan Brown en James Clavell.” Geert Mak misschien?

In a private library, where the service of books is commonly to be performed by the person desiring to use them, they ought to be assorted and distributed according to subject. The case may be altogether different where they have to be sent for and brought by an attendant.

Gladstone behandelt allerlei overwegingen en tips voor de indeling van een “redelijk grote” persoonlijke bibliotheek. Hele grote en heel kleine bibliotheken kennen namelijk dat worstelen met ruimte en indeling veel minder, aldus Gladstone. Overigens behoort dat structureren en (her)indelen van een eigen bibliotheek tot een van de grotere genoegens. Hij kan zich dan ook niet voorstellen dat je dit door iemand anders laat doen:

But what man who really loves his books delegates to any other human being, as long as there is breath in his body, the office of inducting them into their homes?

Het indelen van een boekencollectie is dan ook geen sinecure. Gladstone gaat uit van drie principes: “economy, good arrangement, and accessibility with the smallest possible expenditure of time”.

Wat particuliere bibliotheken aangaat, bepleit Gladstone een indeling naar onderwerp (subject), en dat mag best het stempel van de boekenbezitter dragen. Elke indeling brengt echter ook weer complicaties met zich mee:

It must be admitted, however, that distribution by subjects ought in some degree to be controlled by sizes. If everything on a given subject, from folio down to 32mo, is to be brought locally together, there will be an immense waste of space in the attempt to lodge objects of such different sizes in one and the same bookcase. And this waste of space will cripple us in the most serious manner, as will be seen with regard to the conditions of economy and of accessibility.

En “economy”, zuinig zijn met ruimte, is nu juist zo belangrijk, zoals hij eerder betoogde. Een bibliotheek moet veel boeken kunnen herbergen, “without losing the appearance of a room or assuming that of a warehouse, and while leaving portions of space available near the windows for purposes of study”.

Los van alle algemene indelingsproblemen (hoeveel en welke categorieën en subcategoriën, en tot hoe diep de indeling gaat, boeken die tot meerdere categorieën gerekend kunnen worden) merkt Gladstone op, en ik kan het alleen maar beamen, dat sommige auteurs gewoon hun eigen plekje toekomt, mogelijk los van andere indelingen, zoals de banale toekenning op basis van alfabet. “Ought we not to place them, so far as may be, in the neighborhood which they would like? Their living manhoods are printed in their works.”

Het romantische laddertje voor de boekenwand lijkt overigens niet de onverdeelde voorkeur te zijn van Gladstone. Dit vloekt namelijk met zijn principe van easy access. Het boekje eindigt met allerhande praktische tips en gewenste afmetingen. Het heeft ook wel iets grappigs om een zo eminent vertegenwoordiger van de 19e-eeuwse heersende klasse zo gedetailleerd en wat kruidenierachtig over dit onderwerp te zien uitweiden, zoals zijn opmerking dat “a gallery is not suitable for works above the octavo size, on account of inconvenience in carriage to and fro”.

It is something to say that in this way 10,000 volumes can be placed within a room of quite ordinary size, all visible, all within easy reach, and without destroying the character of the apartment as a room.

Nu waren de kamers van de bourgeoisie in die tijd wel wat groter dan onze gemiddelde huiskamer, maar als we nu maar de aanpak van Gladstone volgen, zo beweert hij, dan kost het opslaan van boeken ons maar een penny i.p.v. een shilling per boekband. Bovendien, niet onbelangrijk voor de huisvrouwen onder ons, door de kleine intervallen “they admit a very small portion of dust”.

Boeken over bibliomanie
Op de site van het Gutenberg project is een heel virtueel plankje te vinden met eigenaardige boeken en boekjes die gaan over de “overdreven” liefde voor het boek. Kijk verder op http://www.gutenberg.org/wiki/Bibliomania_%28Bookshelf%29.