Welke eigenschappen van een boek brengen een boekenliefhebber ertoe om een bepaald boek, of een specifieke uitgave daarvan, toe te voegen aan zijn/haar verzameling? In dit artikel ontleed ik systematisch de criteria die voor een bibliofiel (meestal in wisselende samenstelling en prioriteit) kunnen gelden om een boek te willen toevoegen aan zijn/haar verzameling.
De criteria
1 – Tekst & inhoud
Allereerst is een boek interessant om zijn tekst, zijn inhoud:
a) de tekst spreekt aan, ontroert etc. door zijn literaire schoonheid;
b) de tekst boeit door het verhaal, dat spannend, overtuigend, belangrijk etc. is;
c) de tekst prikkelt de verbeelding door ideeënrijkdom;
d) de tekst vergroot kennis of inzicht (studies, naslagwerken, wetenschappelijke tekstedities, populairwetenschappelijke boeken).
2 – Streven naar volledigheid
Verzamelaars streven van nature vaak naar volledigheid en voelen zichzelf daardoor vaak completer:
a) het boek is van een boeiende, geliefde of veelgeprezen auteur – je wilt alles van hem hebben;
b) het boek is uit een reeks die je verzamelt;
c) je wilt alles hebben over een bepaald onderwerp, van een bepaalde uitgeverij of drukker, of afkomstig uit / gedrukt in een bepaald stad of streek.
3 – De vormgeving van het boek
a) een fraaie band: strak modernistisch of juist rijkelijk versierd, bandtekening van een bekende kunstenaar (b.v. Toorop);
b) illustraties: fraaie gravures, vignetten, auteursportretten, tekeningen, foto’s, ornamentiek in en rondom de tekst;
c) typografie: bijzondere letters en lettertypen, zorgvuldige druk(techniek);
d) gebruik van bijzondere materialen: geschept, ambachtelijk gemaakt papier, perkament, kalfsleer, plexiglas, hout, steen;
e) eenheid in verscheidenheid: luxe reeksen van klassieke teksten of verzamelde werken van een auteur, die door hun (gevarieerde) eenheid visueel aantrekkelijk zijn.
4 – De staat van het boek
Oude boeken mogen het patina van de tijd vertonen (mits niet verminkend). Nieuwere boeken (vanaf ca. 1950) zijn bij voorkeur in zeer goede staat, luxe moderne (uniforme) reeksen in (nagenoeg) mint conditie (omdat ze anders uit de toon vallen):
a) band en binnenwerk zijn schoon: ongevlekt, geen onderstrepingen met pen, stift of ander onuitwisbaar materiaal, niet te veel potloodonderstrepingen;
b) het boek is compleet: geen missende pagina’s of illustraties (m.n. oudere boeken worden vanwege de “prenten” door vandalen nogal eens gesloopt);
c) stofomslag is aanwezig en in zeer goede tot perfecte staat: geen verkleuringen, scheurtjes, vlekken, herstelplakbandjes, krassen, vraatsporen door papiervisjes, die een bijzondere voorkeur lijken te hebben voor moderne omslagen als van de Russische Bibliotheek of de Grote Bellettrie Serie.
5 – De leeftijd van een boek
a) de historische sensatie van het boek als object: fysiek contact komen met het (verre) verleden – bij boeken is dat dubbel: oud object én tekst van toen;
b) ouder is niet altijd beter: er zijn ook lelijke, onbelangrijke oude boeken, die niet opwegen tegen een minder oud of zelfs moderne mooie druk of vanwege de inhoud belangrijk boek;
c) handschriften hebben vaak iets speciaals en oude handschriften zijn vaak nog specialer, ze zijn unieker en bewerkstelligen nog meer de historische sensatie.
6 – De zeldzaamheid van het boek
Zeldzaamheid is een kwestie van vraag en aanbod, geen eigenschap van het boek zelf. Zeldzaamheid kan een boek duurder maken, maar de prijs wordt door meer factoren bepaald (vormgeving, inhoud, staat, etc.). Zeldzaamheid kan verschillende dingen betekenen:
a) het boek is écht zeldzaam (aantal bekende exemplaren op de wereld is < 10, of voor een Nederlandse titel < 4, of het is sinds jaren totaal onvindbaar);
b) het boek is minder verkrijgbaar (de vraag overstijgt duidelijk het aanbod), wat in de wereld van tweedehands boeken vaak prijsopdrijvend is – denk aan de Livius-delen uit de Baskerville Serie;
c) de oplage is bij verschijnen al bewust klein gehouden, hetgeen vaak trots vermeld wordt in het colofon, met al dan niet genummerde exemplaren – soms bestaat een editie uit een niet-genummerde oplage én een genummerde (en beperkte) oplage (die vaak ook extra luxe is uitgevoerd).
7 – Gesigneerde exemplaren
Het exemplaar is gesigneerd door de auteur, vertaler, illustrator of boekbinder. Die signering kan bestaan uit (een combinatie van):
a) de naam of handtekening;
b) een datum;
c) een algemene tekst of opdracht;
d) een specifieke opdracht gericht aan de huidige bezitter;
d) een specifieke opdracht aan een vorige, mogelijk beroemde eigenaar.
Overbodig om te zeggen dat de duizenden gesigneerde exemplaren van moderne, veelal nog levende auteurs, meestal geproduceerd tijdens drukbezochte sessies in een boekhandel, van minder waarde en betekenis zijn dan de zeldzame exemplaren van dode, gecanoniseerde schrijvers.
8 – Eigenaarschap en provenance
Boeken kunnen sporen bevatten van vorige eigenaren en soms zelfs een hele geschiedenis van eigenaren, bibliotheken en locaties waar het boek zich bevonden heeft:
a) het exemplaar komt uit een bepaalde bibliotheek blijkens een (veiling)catalogus o.i.d. – denk aan bibliotheken van bekende personen als Johan Polak, Boudewijn Büch en Kees Fens;
b) het exemplaar is door vorige eigenaren van eigendomskenmerken voorzien, bijvoorbeeld: naam, datum, stempel, ex libris, aantekening voorin of achterin het boek;
c) het exemplaar bevat andere herleidbare sporen van vorig eigendom, bijvoorbeeld aantekeningen en onderstrepingen in het boek, die duiden op een specifiek gebruik.
9 – De prijs:
Last but not least: de prijs – al was het maar omdat bijna iedereen een bestedingsplafond heeft, hoe hoog of laag dat ook is. Prijs is nooit het enige criterium bij de aankoop van een boek, maar kan wel net het steuntje in de rug geven (als hij meevalt) of de koop alsnog torpederen (als hij tegenvalt).
In welke mate de prijs bepalend is, hangt een beetje van je eigen aard af. Ik ben wel een beetje een koopjesjager en een krent, die graag veel waar voor zijn geld krijgt. Het nadeel daarvan is dat men zich snel en vaak laat verleiden, waardoor toekomstige (wellicht duurdere) boeken verder buiten bereik kunnen raken, simpelweg omdat je het geld al hebt uitgegeven.
Mijn eigen voorkeuren
Het ultieme boek is een boek dat aan alle criteria voldoet: een geweldig boeiende tekst, intelligent en welsprekend, rijk aan gedachten en inzichten, in een editie waarvan nog maar 2 exemplaren op de wereld bestaan, uitgegeven in 1640, een juweeltje van typografie, illustratiekunst en boekbinderij, duidelijk eigendom geweest van enkele beroemde patriciërs uit de Lage Landen, en nog in tiptop conditie.
Een dergelijk boek bestaat niet of is waarschijnlijk onbetaalbaar. Meestal is het een wisselende combinatie van kenmerken die ons verleidt specifiek dat boek of dat exemplaar te verwerven.
Het begint voor mij (en veel andere lezers) met een tekst die je op een of andere wijze boeit (1). Ik kan me niet voorstellen dat je boeken in huis haalt waarvan de inhoud je helemaal niets doet. Er kunnen boeken zijn die je niet in eerste instantie vanwege de inhoud koopt, waarbij een van de andere criteria een hoofdrol speelt, maar meestal is er toch minstens iets dat je in de inhoud aanspreekt.
De inhoud is echter zelden het enige criterium. Om het scherp te stellen: als je kunt kiezen uit twee edities van dezelfde tekst, een moderne lelijke pocket óf een contemporaine en fraai vormgegeven editie, dan kies je meestal die laatste, tenzij het een exemplaar is om op het strand of in het café te lezen.
De staat van het boek (4) is voor mij in veel gevallen een doorslaggevend criterium. Soms haalt een heel lage prijs (9) mij nog over, maar niet zelden vervang ik het betreffende boek later toch door een beter exemplaar. Ouderdom (5) en vormgeving (3) zijn voor mij primaire verleiders. Bij reeksen streef ik naar volledigheid (2), maar niet ten koste van alles.
Secundaire criteria zijn: gesigneerd (7), zeldzaam (6), eigenaarskenmerken (8) – een buitenkansje zal ik nooit laten liggen, maar er extra voor betalen of er gericht naar op zoek gaan doe ik zelden tot nooit.