Soms heeft het even tijd nodig om bepaalde boeken wat nader te bestuderen. In augustus 2019 toog ik naar Amstelveen om op twee plaatsen een partij boeken op te halen. In de tweede partij zat een gehavend boekje zonder titelpagina, waar een vorige eigenaar zelf ooit een kaft omheen heeft gedaan. De laatste eigenaar wist niet wat het was, maar ik mocht het mee naar huis nemen. Ik wist er ook niet goed raad mee, dus het heeft ruim een jaar naamloos in de kast gestaan. Tot nu.

Op het omslagje, dat ook zwaar gehavend is, staat handgeschreven een tekst waarvan ik al vermoedde dat het de titelbeschrijving was: “De Heilige Dorothea | of | Het Gemengde Huwelijk | Tafereel uit het kerkelijk | leven in Hongarije | 1841”. Geen auteur, geen uitgever of plaats van uitgave, geen titelpagina, geen colofon. Wel een inhoudsopgave.

Zo op het oog bestaat het boek uit katernen van 16 pagina’s. Van elk katern is de eerste pagina met een nummer aangeduid en de derde pagina met datzelfde nummer plus asterisk: n en n*. Katern 10 is een onvolledig katern: het laatste paginanummer is 146 (de tekst is wel compleet), daarna volgen twee ongenummerde bladzijden met advertenties en twee blanco pagina’s, waarmee het totaal op 150 bladzijden komt (waar men 160 verwacht). Van de voorlaatste pagina ontbreekt de rechterhelft. Waarschijnlijk hebben aan het einde nog enkele, al dan niet blanco pagina’s gezeten.

Katern 1 vormt het begin van de inhoud van het boek; de tekst begint met een gedicht “Aan Doris graf” (= p. 1-2). Op p. 3 begint het verhaal met als bovenschrift: “De Heilige Dorothea”. Het verhaal bestaat uit 12 hoofdstukken, zoals genoemd in de inhoudsopgave. Waarschijnlijk ontbreekt een deel van voorafgaand katern met o.a. de titelpagina en imprint; er zijn nog 3 pagina’s, waarvan de 3e pagina de inhoudsopgave van de boek bevat.

Een eerste spoor

Op DBNL vinden we precies één treffer, en dat is een geluk. In jaargang 1843 van het tijdschrift Vaderlandsche Letteroefeningen is een (anonieme) recensie te vinden over dit werkje. De recensent vindt het een “op zich zelf mager Romannetje”, maar is wel weer ingenomen met de anti-katholieke strekking van het boekje, dat “vooral de onbillijkheid aantoont van de eischen dier Kerk ten opzigte van de gemengde huwelijken”. Belangrijker voor ons doel: de recensie vermeldt een uitgever, plaats en jaar (C. Campagne, Tiel, 1841), én dat het gaat om een vrije vertaling naar het “Hoogduitsch”. Het jaartal komt overeen met het handgeschreven jaartal op het omslag, en de titel klopt dus ook. Maar nog steeds geen auteursnaam. Is het werk anoniem uitgegeven? Viel er iets te verbergen of deed de auteursnaam er voor de Nederlandse markt gewoon niet toe?

Met titel en het jaartal kunnen we ook zoeken in Brinkmans’s catalogus. Het boekje wordt echter niet genoemd in Brinkman’s cumulatieve catalogus van boeken 1833-1849. Ook de KB / OPC heeft geen treffers, dus de kans dat het in een niet-particuliere bibliotheek voorkomt is vrij klein.

Zoekacties op de gebruikelijke verkoopkanalen (Boekwinkeltjes, Antiqbook, AddAll, Marktplaats) leverden ook niks op, maar een beetje doorzoeken op WorldCat.org leidt gelukkig wel tot een treffer. Niet de Nederlandse titel, die is ook op WorldCat onvindbaar, maar wel het Duitstalige origineel, uitgegeven te Leipzig in 1839, dus niet lang vóór de Nederlandse vertaling: Die heilige Dorothea : Dichtung und Wahrheit aus dem Kirchenleben in Ungarn. We hebben nu ook een auteursnaam: Tobias Gottfried Schröer.

Het enige exemplaar dat WorldCat noemt, bevindt zich in het Rudolf Steiner Archiv in Dornach (Zwitserland). Ook het Duitse origineel lijkt dus opvallend schaars.

De auteur

Een beetje verder zoeken leidt ons naar informatie over de auteur. Op Wikipedia is er alleen een Hongaarse pagina, maar die taal staat toch te ver van mij af om even te lezen – Google Translate zou een beetje kunnen helpen, maar laten we eerst verder zoeken. Overigens bevat deze pagina een bibliografie met tal van titels, opvallend genoeg grotendeels Duitstalig. Ook Die heilige Dorothea wordt genoemd.

Een tweede interessante hit is de online versie van het Österreichisches Biographisches Lexikon. De auteur van het boekje blijkt een Slowaak: “Geb. Preßburg/Pozsony, Oberungarn (Bratislava, Slowakei), 14. 6. 1791; gest. ebenda, 2. 5. 1850″. Bratislava was destijds nog onderdeel van het Oostenrijks-Hongaarse rijk. Dat verklaart misschien waarom juist de Hongaarse Wikipedia een lemma over hem heeft. Hieronder een uitsnede uit de pdf van de oorspronkelijke papieren uitgave van genoemd lexicon:

Schröer was de zoon van een boekbinder, was schrijver van leer- en leesboeken voor schoolgaande jeugd. Het bekendste werkje van zijn hand, uitgegeven onder het pseudoniem Christian Oeser, en verschillende keren herdrukt, is Briefe An Eine Jungfrau Über Die Hauptgegenstände Der Aesthetik. Ein Weihgeschenk Für Frauen Und Jungfrauen. (een snelle zoekactie op AddAll toont dat die titel een stuk minder zeldzaam is).

Het biografisch artikel noemt ook de Dorothea, “worin er gegen die Misere in der Frage der Mischehen in Ungarn auftrat.” Zijn weerstand tegen de R.K.-kerk dateert al van eerder – in de zeer katholieke Donaumonarchie zal dat geen populair standpunt zijn geweest (veel Hongaren waren overigens protestants en stonden buitengewoon vijandig tegenover de vervolging die zij van de katholieke Habsburgers te verduren hadden).

Een bijzonder boekje dus

Het is altijd mooi om bij zo’n gehavend, ogenschijnlijk onbetekenend boekje, een 19e-eeuws romannetje bovendien, het spoor terug te volgen en te ontdekken dat er meer achter zit dan op het eerste oog zichtbaar is.

Ten eerste lijkt zowel de Nederlandse als de Duitse uitgave uiterst zeldzaam te zijn; van de Nederlandse heb ik nog geen ander exemplaar aangetroffen, van de Duitse slechts één. 

Aanvulling 1-9-2020: de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag heeft inmiddels bevestigd dat het boekje inderdaad "niet in de KB of andere bibliotheken aanwezig" is, voor zover na te gaan (mail aan ondergetekende).

Ten tweede werpt de achtergrond van het boekje een blik op de problemen van het keizerrijk Oostenrijk-Hongarije, waarbij de Rooms-Katholieke kerk de godsdienst des keizers is, maar in zijn rijk velen van andere religieuze snit zijn, wat vanzelfsprekend regelmatig tot gemengde relaties leidde, tot in vorstenhuizen toe. Hoe moeilijk dat is en hoe vervelend dat kan uitpakken, is in dit melodramatische boek te lezen.

In de volgende aflevering, → Dorothea en de censuur, ga ik dieper in op de de achtergronden van dit werk en zijn auteur.

Nabranders

Ter aanvulling en als ingang voor vervolgonderzoek nog enkele interessante treffers online:

1) Delpher: het boek wordt genoemd op de Naamlijst der boeken van de Protestantsch-godsdienstige lees-bibliotheek, opgerigt van wege het Schiedamsche Departement der Protestantsche Vereeniging, onder de zinspreuk: Christelijk hulpbetoon (1866). De bibliotheek had destijds 2 exemplaren!

2) Delpher: advertentie in de Opregte Haarlemsche Courant van 6 januari 1842. Boek genoemd, kost fl. 1,60 – “met vignet”.

Twintig jaar later, op 27-02-1862, is in dezelfde krant een advertentie te vinden waarin het boek is afgeprijsd tot fl. 0,75.

3) Delpher: Waarheid in liefde; een godgeleerd tijdschrift voor beschaafde christenen, d.d. 01-10-1843, waarin Dorothea ook kort wordt genoemd, maar het boek het moet afleggen tegen zijn al eerder genoemde “tegenhanger”.

Lees vooral ook het vervolg op dit verhaal: Dorothea en de censuur.