In het leven van elke bibliofiel kom je er uiteindelijk niet omheen om ook “boeken over boeken” te kopen. Daarmee bedoelen we niet studies over een literair of filosofisch werk, maar publicaties die het object boek (als artefact) als onderwerp hebben: de fysieke eigenschappen van het boek, het maken van boeken (zetten, drukken, binden), het boekwezen (drukkers, uitgevers en boekhandels), typografie, boekbanden, het verzamelen van boeken (bibliofilie en bibliomanie), inventarissen en catalogi. Er zijn zó veel boeken op deze terreinen dat het nagenoeg onafzienbaar is. Zo zijn er alleen al over bibliofilie en bibliomanie talloze boeken – onze grote boekenvriend Perkamentus wijdde er onlangs een blogaflevering aan.

Zelf heb ik altijd wat dubbelzinnig tegenover het dit genre van “boeken over boeken” gestaan. De interesse is secundair – ik ben van boeken gaan houden door de verhalen die ze bieden: waargebeurde (geschiedenis), verzonnen (literatuur), bedachte (filosofie) of wetenschappelijke (taalwetenschappen). Het gros van mijn collectie omvat dan ook deze vier gebieden. Het boek is daar “slechts” drager van. Wel heb ik vanaf het begin de voorkeur gegeven aan het goed verzorgde boek.

In de loop van de tijd ben ik echter meer en meer gaan letten op de fysieke bijzonderheden van boeken: vormgeving, typografie, ouderdom, zeldzaamheid, ja zelfs het fenomeen verzamelen. Dat laatste vind ik een beetje pervers, maar blijkbaar schuilt er een zekere aantrekkelijkheid in het lezen over jezelf, over die vreemde drang om overal waar je maar komt je ogen open te houden voor boeken en de kans er nog weer één of meer toe te voegen aan je collectie.

Zo is er in de loop der jaren toch een plankje “boeken over boeken” ontstaan, een beetje tegen wil en dank. De reserve die ik heb ten opzichte van het genre maakt dat ik zelden tot nooit gericht zulke boeken koop. Ik loop er tegenaan, veelal tegen een al te aantrekkelijke prijs, en dan gaan ze toch mee naar huis. Dit “aankoopbeleid” heeft als gevolg dat er in de collectie en dus in onderstaand overzicht een zekere willekeur zit, maar gek genoeg lichten bijna alle interessante kanten van het boek als boek even op.

Inhoud

Disclaimer: onderstaande indeling maakt geen aanspraak op wetenschappelijke criteria of volledigheid. Sommige van de hier behandelde boeken passen onder verschillende labels.

Boektermen & opzoekboeken

Brongers, J.A., ABCDarium voor de boekensneuper. Rondgang door de boekenwereld. Bekking, Amersfoort, 1989. 1e druk – paperback, 161p.

Dit is de eerste uitgave van de alfabetische lijst met begrippen uit de boekenwereld, waarop nog verschillende heruitgaven volgen (zie ook volgende titel). Bij vlagen informatief mis je door de alfabetische opzet toch de samenhang tussen de begrippen en ben je eindeloos op en neer aan het bladeren. Ook staan er begrippen in die maar zeer terzijde met het verschijnsel boek hebben te maken en vergast de auteur ons regelmatig op flauwe grapjes.

Brongers, J. Ayolt, Boekwoorden woordenboek. Handleiding voor boekensneupers. Bekking & Blitz, Amersfoort, 2011. 1e druk – gebonden, 323p.

Heruitgave van de vorige titel, deels uitgebreid, deels omgewerkt, iets beter in zijn totaliteit, al laten bovengenoemde bezwaren zich nog steeds gelden.

Terug naar boven

Het boek als fysiek object

Audin, Marius, Le livre. Son architecture, sa technique – préface d’Henri Focillon. Robert Morel, Haute Provence, 1969. 1e druk – gebonden, 280p.

Dijstelberge, Paul, Wat is een boek?. Een kleine geschiedenis. AUP, Amsterdam, 2018. 1e druk – gebonden, 212p.

Fontaine Verwey, H. de la, De wereld van het boek. H.D. Tjeenk Willink, Haarlem, 1954. 1e druk – Paperback, 47p. – Rede uitgesproken ter aanvaarding van het ambt van bizonder hoogleraar in de wetenschap van het boek en de bibliographie aan de Universiteit van Amsterdam op 10 mei 1954.

Lernout, Geert, Een beknopte geschiedenis van het boek. Meulenhoff / Manteau, Amsterdam / Antwerpen, 2004. 1e druk – paperback, 352p.

Mulisch, Harry e.a., De toekomst van het boek. Joost Nijsen, Amsterdam, 1984. 1e druk – paperback, 146p.

Terug naar boven

Drukkers, uitgevers & boekhandels

Een heel aparte categorie vormen boeken over het boekbedrijf, boekwezen, of hoe men het ook maar noemen wil: drukkers, uitgevers, boekhandelaren, antiquaren, boekenjoden (een tot ca. 1950 niet ongebruikelijk woord), etc. Wat in mijn collectie mist, zijn de boeken van de grote Buijnsters over het antiquariaat in Nederland en België – enkele mede-bibliofielen zullen mij hierom enigszins meewarig aankijken. Dat is vooral veroorzaakt door mijn inkoopbeleid, een combinatie van gêne, toeval en zuinigheid (zie ook de inleiding bovenaan dit artikel).

Baggerman, Arianne, Een lot uit de loterij. Familiebelangen en uitgeverspolitiek in de Dordste firma A. Blussé en Zoon, 1745-1823. SDU, Den Haag, 2000. 1e druk – Paperback, 502p. – [Nederlandse cultuur in Europese context; ijkpunt 1800; 17].

Eisenstein, Elizabeth L., The Printing Revolution in Early Modern Europe. Cambridge University Press, Cambridge [etc.], 1983. 1e druk – Paperback, 297p.

Funke, Vera, Immer met moed. Een portret van de uitgever J.M. Meulenhoff (1869-1939). Meulenhoff, Amsterdam, 1995. 1e druk – Paperback, 109p.

Furstner, H., Rondom het boekbedrijf in Nederland. Ver. ter Bevordering v.d. Belangen des Boekhandels, Amsterdam, 1976. 2e druk – paperback, 103p.

Hoftijzer, Paul; Lankhorst, Otto, Drukkers, boekverkopers en lezers tijdens de Republiek. Een historiografische en bibliografische handleiding. SDU, Den Haag, 2000. 2e druk – Paperback, 265p. – [Nederlandse cultuur in Europese context; ijkpunt 1650; 1].

Langereis, Sandra, De woordenaar. Christoffel Plantijn, ’s werelds grootste drukker en uitgever, 1520-1589. Balans, Amsterdam, 2014. 2e druk – gebonden, 399p.

Maas, Nop & Kuyper, F.W. [red.], Offeren aan Mercurius en Minerva. Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren 1935-1995. De Buitenkant, Amsterdam, 1996. 2e druk – gebonden, 235p.

Dit boek heb ik in 2013 gekocht bij de Slegte in Eindhoven, voor 6 euro. In dat jaar besloten wij ook te gaan verhuizen, terug naar Maastricht. Preventief heb ik toen een groot aantal boeken geruimd, die “niet tot de kern van mijn collectie” behoorden. Omdat dit boek buiten mijn 4 hoofdgenres (zie bovenaan dit artikel) viel, deed ik het weg, drie maanden nadat ik het gekocht had. Gekkigheid! Eind 2020 liep ik er nogmaals tegenaan en mocht ik het voor een euro meenemen. Uit medelijden heb ik dat maar gedaan – als excuus voerde ik aan: “Maar ik heb inmiddels een heel plankje met boeken over boeken!” Nog meer gekkigheid dus. Het boek bevat, naast een kroniek door Nop Maas over het antiquariaat in Nederland, interviews met bekende antiquaren / leden van de genoemde vereniging, waaronder Max Schuhmacher en Anton Gerits.

Pettegree, Andrew; Weduwen, Arthur der, De boekhandel van de wereld. Drukkers, boekverkopers en lezers in de Gouden Eeuw. Vertaald uit het Engels door Frits van der Waa, Atlas Contact, Amsterdam / Antwerpen, 2019. 1e druk – gebonden, 608p.

Renders, Hans (red.), Ik heb er slechts één nul af gedaan. Brieven van en aan Geert Lubberhuizen. De Bezige Bij, Amsterdam, 2004. 1e druk – Paperback, 263p.

Sanders, Ewoud, De handel en wandel van de boekenjood. Over vermaarde, vergeten en fictieve straatboekhandelaren. [eigen beheer], Heemstede, 2014. 1e druk – gebonden, 143p.

Heel boeiend boekje waarin Sanders op zoek gaat naar het ontstaan van het woord ‘boekenjood’ en de wereld die daar achter ligt: sinds wanneer komt het woord voor, wanneer raakte het in ongebruik, wat was de functie en de bijdrage van de boekenjood aan het boekenbedrijf? Er blijkt meer over bewaard te zijn dan men zou vermoeden en Sanders volgt het spoor terug. Enkele prominente en kleurrijke figuren uit de boekenwereld komen aan bod.

Soepnel, Ine, Festina lente. Aldus Manutius, drukker/uitgever. Walburg Pers, Zutphen, 1986. 1e druk – gebonden, 54p.

Voorst, Sandra van, Weten wat er in de wereld te koop is. Vier Nederlandse uitgeverijen en hun vertaalde fondsen 1945-1970. SDU, Den Haag, 1997. 1e druk – Paperback, 264p. – [Nederlandse cultuur in Europese context; ijkpunt 1950; 5].

Wennekes, Wim, Geert Lubberhuizen, uitgever. Het mysterie van de Van Miereveldstraat. Bas Lubberhuizen / De Bezige Bij, Amsterdam, 1994. 1e druk – Paperback, 292p.

Wilde, Inge de, Uitgeverij De Spieghel. Over de uitgeefsters Tine van Klooster en Koos Schregardus. Barkhuis Publishing, Eelde, 2005. 1e druk – Paperback, 93p.

Terug naar boven

Het maken van boeken

Er gaat een zekere fascinatie uit van hoe boeken in elkaar zitten, hoe ze gemaakt worden. Dit omvat het zetten, drukken en binden van boeken. Op dit terrein zijn vanzelfsprekend vele hand- en leerboeken geschreven gedrukt, maar interessant zijn ook de boeken over de geschiedenis van deze technieken. De namen Huib van Krimpen en Charles Nypels duiden op klassiekers uit het vak – bij typografie (zie verderop) komen we ze nogmaals tegen.

Bann, David, Drukwerkproduktie en -begeleiding. Een gids voor uitgevers, produktiemedewerkers, redacteuren en ontwerpers. Met verklarende woordenlijst van grafische termen. Gaade, Veenendaal, 1987. 1e druk – gebonden, 152p. Nederlandse bewerking door Huib van Krimpen.

Treebus, Karel F., Tekstwijzer. Een gids voor het grafisch verwerken van tekst. Staatsuitgeverij, ‘s-Gravenhage, 1983. 2e druk – gebonden, 269p.

Hulst, Joh. W. van der, Boek en druktechniek. Ver. ter Bevordering v.d. Belangen des Boekhandels, Amsterdam, 1970. 6e druk – paperback, 104p.

Janssen, Frans A. (red.), Zetten en drukken in de achttiende eeuw. David Wardenaar’s Beschrijving der Boekdrukkunst (1801). Joh. Enschedé en Zonen, Haarlem, 1986. 2e druk – gebonden, 610p.

Krimpen, Huib van, Boek over het maken van boeken. Nieuwe, herziene & vermeerderde uitgave. Gaade, Veenendaal, 1986. 2e druk – gebonden, 551p. – Gezet uit de letter Trinité Wide 2 van Bram de Does, oplage 4000 exx. Gezet uit de letter Trinité Wide 2 van Bram de Does, oplage 4000 exx.

Krimpen, Huib van (inleiding en bibliografie), Het model voor de uitgever van Johan H. van Eikeren. Een Scaldia model. Impress, Utrecht, 1983. 1e druk – Paperback, 48p. – Scaldia papier te Nijmegen verspreidt haar modellen om toepassingen van haar papier te tonen. Met inlegvel over de tentoonstelling.

Nederlands Bureau ISBN, Handleiding voor het Internationaal Standaard Boek Nummer. Samengesteld op basis van de International ISBN user’s manual. Centraal Boekhuis, Culemborg, 1997. 1e druk – Paperback, 36p. – Los inlegvel met errata.

Nypels, C., Blad, boek en band. [Over de geschiedenis en het hanteren van boeken]. Het Spectrum, Utrecht, z.j.. 1e druk – paperback, 109p. – [Schijnwerpers, vierde reeks; 39].

Selm, Bert van (red.), Vande druckerije. Dialoog over het boekdrukken, toegeschreven aan Christoffel Plantijn, in een anonieme bewerking uit het laatste decennium van de zestiende eeuw.. Ammoniet, Leiden, 1984. 1e druk – paperback, 47p. – Tekstverzorging met inleiding en verklarende woordenlijst door Bert van Selm. Gezet uit de Hollandse Mediaeval. Oplage van 245 exx., dit is nr. H.C. (= fotomechanische herdruk uit 1984 van de editie 1982).

Stoep, D. van der, Het lam voor de glazen. Opstellen over een eeuw boekbedrijf, 1877-1977. Ambo, Baarn, 1977. 1e druk – paperback, 222p.

Stel je bent uitgever in ruste en je mist de contacten met de voormalige kompanen uit het boekenvak. Je richt dan een clubje op waarmee je één keer per jaar, op 21 juni samenkomt, de langste dag. Dat gebeurde in 1877 toen het gezelschap De Langste Dag ontstond, dat zich slechts bezighield met aangenaam verpozen en gezelligheid. Je houdt dat een tijd vol, maximeert het aantal deelnemers tot 12 en blijkt in 1977 plotsklaps honderd jaar te bestaan. Dé gelegenheid om een boekje uit te brengen.

Het is een wat merkwaardig boekje. In de inleiding gaat D. van der Stoep in op dit gezelschap en het waarom van het boekje. Vervolgens volgen twee essays die niet veel van doen hebben met het boekbedrijf, of slechts heel terzijde, want het zijn voornamelijk literaire analyses door literatoren: G.W. Huygens behandelt losjes en vanuit een heel persoonlijk perspectief en waardeoordeel de Nederlandse literatuurgeschiedenis van 1877-1977. Het essay van Kees Fens bestaat uit 4 delen en is erg boeiend, omdat hij vanuit het netwerk dat literaire werken met elkaar vormen (o.a. intertekstualiteit) uitkomt bij bibliotheken en de cultuur van het boek en uiteindelijk uitkomt bij de verhouding tussen auteur en uitgever, dus toch weer aansluitend op de thema van dit boekje.

Drie artikelen hebben veel directer met het boekbedrijf te maken. Het artikel van Dick Dooijes gaat over “honderd jaar boeken maken” en zoomt in op de vormgeving van het boek: boekbanden en typografie gedurende die 100 jaar. Hij gaat ook uitgebreid in op wat de technologische vernieuwingen betekenen voor het vak van boeken maken. Jo van Rosmalen behandelt de economische kanten van het vak: Hoe werd het boek aan de man gebrach? Hoe zat het met fondsveilingen en antiquariaat? Hij beschrijft ook de opkomst van het pocketboek. D. van der Stoep gaat in op de vak- en standsorganisatie, waarin hij laat zien hoe belangrijk de rol van de Vereeniging tot Bevordering van de Belangen des Boekhandels was en schetst hij de totstandkoming van de vaste boekenprijs.

Winterink, J.C., Hoe onze boeken gemaakt worden. Een wandeling door de werkplaatsen der Wereldbibliotheek. Wereldbibliotheek, Amsterdam, z.j. [1945?]. 1e druk – gebonden, 62p. – Fraai vormgegeven qua typografie en fotografie.

Terug naar boven

Vormgeving, typografie & illustraties

[anonymus], Een punt voor typografie. De Typografische Bibliotheek in de Universiteitsbibliotheek Amsterdam. s.n., [Amsterdam], [2001]. 1e druk – Gebonden, 33p. – Catalogus bij de tentoonstelling juni-augustus 2001.

Witte, Aldert, De vormgeving van het boek. Ver. ter Bevordering v.d. Belangen des Boekhandels, Amsterdam, 1970. 2e druk – paperback, 159p.

Cockx-Indestege, Elly (red.) i.s.m. Georges Colin, Fernand Baudin. Typograaf – typographiste – book designer. De Buitenkant, Amsterdam, 2002. 1e druk – gebonden, 243p. – Drietalig (Nederlands, Frans, Engels).

Dijk, C. van, Alexandre A.M. Stols 1900-1973. Uitgever | Typograaf. Walburg Pers, Zutphen, 1992. 1e druk – gebonden, 544p. – Met een lijst van door Stols uitgegeven en/of typografisch verzorgde boeken, door C. van Dijk en H.J. Duijzers.

Kloek standaardwerk over het leven en werk van de Maastrichtse uitgever en typograaf A.A.M. Stols, met een volledige bibliografie van de titels waarvoor Stols de boekverzorging deed dan wel waaraan hij een bijdrage leverde. In catalogi van antiquariaten en veilingen wordt vaak verwezen naar dit werk, b.v. “Van Dijk 112”, dat verwijst naar de uitgave van Onder Gods ogen van Anton van Duinkerken uit 1927.

Dyk, Stephen van, Rare books. Smithsonian / Scala, London, 2001. 1e druk – paperback, 112p.

Bohatec, Miloslav & Claflisch, Max, Oldrich Menhart 1897 bis 1962. Seine typographischen Schriften. Äusserungen Menharts über Kalligraphie und Druckschriften. Miloslav Bohatec über das tschechische Schriftschaffen und Max Claflisch über Oldrich Menharts Schriften. Hans Christians, Hamburg, 1968. 1e druk – paperback, 53p.

Huygen, Frederike, Visies op vormgeving. Het Nederlandse ontwerpen in teksten, deel 2: 1944-2000. Architectura & Natura Pers / Premsela, Amsterdam, 2008. 1e druk – gebonden, 528p.

Laar, Marianne van & Laar, Karel van (samenst.), Charles Nypels. Meester-drukker. Charles Nypels Stichting / Drukkerij Rosbeek, Maastricht, 1986. paperback, 95p. – [Rosbeek; 22]. – Met bijdragen van William Graatsma, Jo van Rosmalen, Dick Dooijes, Ernst Braches en Albert Helman. Voorzien van bibliografie van uitgaven van Nypels, met inlegvel.

Standaardwerkje over het werk van de Maastrichtse uitgever en typograaf Charles Nypels, met een volledige bibliografie van de titels waarvoor Nypels de boekverzorging deed dan wel waaraan hij een bijdrage leverde. In catalogi van antiquariaten en veilingen wordt vaak verwezen naar dit werk, b.v. “Van Laar 43”, dat verwijst naar de uitgave van ’t Voor-hout ende ’t Kostelick Mal van Constantijn Huygens uit 1927. Het boekje bevat vele voorbeelden van Nypels’ fraaie uitgaven, jammer genoeg veelal in kleine afbeeldingen.

Schreuders, Piet, Paperbacks, U.S.A.. Een Grafische Geschiedenis, 1939-1959. Loeb, Amsterdam, 1981. 1e druk – paperback, 248p.

Verschaffel, Tom, Beeld en geschiedenis. Het Belgische en Vlaamse verleden in de romantische boekillustraties. Brepols, Turnhout, 1987. 1e druk – gebonden, 223p.

Terug naar boven

Jagen & verzamelen

Aarts, Cornelis Jan, Boekenjacht. Verhalen uit de boekenwereld. Fragment, Leiden, 2020. 1e druk – gebonden, 248p.

Leuk boek over de wederwaardigheden van een groot boekenliefhebber, met vele fraaie afbeeldingen van boeken. Helaas zijn sommige verhalen wat off topic, zoals dat over de vriendschap met Ramses Shaffy, of gaan veel verhalen naar mijn smaak te weinig over de boekenjacht. De vlag dekt dus niet de gehele lading. Het blijkt ook om een bundeling te gaan van her en der verspreide stukken. Waarom de auteur ervoor gekozen heeft om in een deel van de stukken de namen van erop tredende personen te verhaspelen tot soms erg doorzichtige pseudoniemen, is mij een raadsel. Het doet een beetje flauw aan. Vormgeving en uitgave van het boek maken veel goed.

Dalrymple, Theodore, Struinen, lezen en denken. Notities van een liefhebber. Vertaald uit het Engels door Jabik Veenbaas, Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2013. 1e druk – paperback, 238p.

Eeden, Ed van, Boekenwurmen & ander ongedierte. Over de omgang met boeken. Kosmos / Z&K Uitgevers, Utrecht / Antwerpen, 1992. 1e druk – Gebonden, 75p.

Haan, Jacques den [red.], Verzamelen is ook een kunst. Onsterfelijkheid in oude boeken. Orbit, Amsterdam, 1971. 1e druk – paperback, 188p.

Haan, Jacques den, Een instinct voor boeken. Een selectie uit het werk. Academic Press, Leiden, 2001. 1e druk – paperback, 129p. – Verzameld en ingeleid door Adriaan van der Weel

Terug naar boven

Bibliofielen & bibliomanen

Gerits, Anton, Books, Friends, and Bibliophilia. Reminiscences of an Antiquarian Bookseller. Oak Knoll Press, New Castle [Delaware, USA], 2004. 1e druk – gebonden, 402p.

Flaubert, Gustave, Bibliomanie. Vertaald uit het Frans door Vertaalkollektief Cassiopeia, De Mandarijn, Gorinchem, 1982. 1e druk – paperback, 54p.

Nodier, Charles, De bibliomaan. Met bibliomaniakale aantekeningen door Ed Schilders & een biografische schets door Peter IJsenbrant. Vertaald uit het Frans door Martin Hulsenboom, Stichting Desiderata, Tilburg, 2021. 1e druk – gebonden, 143p. – Met Elzevierometer.

Terug naar boven

De act van het lezen

Eijgenraam, Felix, De plezierfactor. Nut en genot van het boekenschrift. Aramith, Bloemendaal, 1990. 1e druk – paperback, 71p.

Fens, Kees, Heilige slakken en andere terzijdes over boeken, bibliotheken, lezers en lezeressen. Libris, Hoevelaken, 1996. 1e druk – paperback, 54p.

Manguel, Alberto, Dagboek van een lezer. Vertaald uit het Engels door Patty Adelaar, Ambo, Amsterdam, 2004. 1e druk – gebonden, 232p.

Manguel, Alberto, Een geschiedenis van het lezen. Vertaald uit het Engels door Tinke Davids, Ambo, Amsterdam, 2005. 3e druk – paperback, 416p.

Manguel, Alberto, La Bibliothèque, la nuit. Vertaald uit het Engels door Christine Le Boeuf, Actes Sud / Leméac, Arles, 2006. 1e druk – paperback, 335p.

Terug naar boven

Verzamelingen

Als ik bij mensen thuis kom (maar dat is gezien de coronacrisis een tijd geleden), duik ik het liefst meteen de boekenkast in. Maar zelden kan beleefdheid of ingetogenheid mij hiervan weerhouden. Laat me uw boeken zien en ik vertel u wie u bent, zo luidt een bekende uitspraak. Ik wil dus altijd graag zien wat mensen zoal in huis hebben staan en wat de samenhang in die boekenkast(en) is. Van wat men daadwerkelijk leest, is het veel moeilijker een helder beeld te krijgen, want daarover wordt veel gelogen. Bovendien zou je in hun hoofd moeten kijken of zouden zij er systematisch en nauwgezet verslag van moeten doen op een voor ons toegankelijk medium, een blog of iets dergelijks.

Soms tref je, in zo’n oud huis met hoge plafonds, een metershoge, op maat gemaakte (en dus veelal kostbare) boekenkast aan, maar dan blijken er tot je teleurstelling slechts Thrillers, damesromannetjes, enkele jaargangen Snoecks, een Winkler Prins editie jaren zeventig, en Bericht van de Tweede Wereldoorlog in te staan. (Ik noemde ooit ook Konsalik in een soortgelijke uitspraak, maar kreeg toen op mijn donder van iemand die erg genoten had van een van de delen.)

Een speciaal genoegen is het om te zien wat bekende mensen hadden of hebben. Interviews met mensen over hun boekenkast, al dan niet op het internet (zoals bij Oost-online, VPRO Mondo, of de boekenkast van Bas Heijne), liefst met zoveel mogelijk foto’s, zijn mij dierbaar. Ook zijn er natuurlijk verzamelingen beschreven: institutionele en particuliere.

Bolten, J.; et al., Het Leidse prentenkabinet. De geschiedenis van de verzamelingen. De Prom, Baarn, 1994. 1e druk – gebonden, 386p. – [Leids Kunsthistorisch Jaarboek; 9].

Ryback, Timothy W., Hitlers privébibliotheek. Vertaald uit het Engels door Marja de Bruijn, Balans, Amsterdam, 2008. 1e druk – paperback, 294p.

Sliggers, Bert, Herkomst: Boudewijn Büch. De Arbeiderspers, Amsterdam / Antwerpen, 2005. 1e druk – paperback, 167p.

Ekkart, R.E.O., Vroege boekdrukkunst uit Italië. Italiaanse incunabelen uit het Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum. Staatsuitgeverij, ‘s-Gravenhage, 1987. 1e druk – paperback, 103p. – [Monografieën van het Museum van het Boek; 3].

Terug naar boven

Bibliotheken

Ik heb helaas geen boeken die specifiek aan bibliotheken of aan een bibliotheek heb gewijd. Slechts één boek gaat over het bibliotheekwezen, en dat is onderstaand handboek uit 1902, dat ik op de valreep was “vergeten”. Ter compensatie heb ik dit speciale boek nader beschreven in een aparte aflevering.

Graesel, Arnim, Handbuch der Bibliothekslehre. Verlagsbuchhandlung von J.J. Weber, Leipzig, 1902. 2e druk – gebonden, 583p.

“Zweite voellig umgearbeitete Auflage der «Grundzuege der Bibliothekslehre, Neubearbeitung von Dr. Jul. Petzholdts Katechismus der Bibliothekslehre». Mit 125 Abbildungen und 22 Schrifttafeln.”

Brummel, L., Bibliotheken en historie in de 16e eeuw. Martinus Nijhoff, ‘s-Gravenhage, 1967. 1e druk – Paperback, 19p. – Afscheidscollege gegeven op 14 oktober 1967 bij zijn aftreden als buitengewoon hoogleraar in de bibliotheekwetenschap aan de universiteit van Amsterdam.

Gent, J.J.M. van, Nicolaas Beets en de titelbeschrijving. Over volledigheid, precisie, structuur, standaardisering en uitwisselbaarheid van bibliografische gegevens in de catalogus. Bibliotheek der Rijksuniversiteit Leiden, Leiden, 1993. 1e druk – Paperback, 24p. – Rede uitgesproken bij zijn afscheid als bibliothecaris van de Rijksuniversiteit Leiden op 25 oktober 1993.

Bibliografie, lijsten & catalogi

Het lijkt een triviaal genre, maar catalogi van veilingen of antiquariaten zijn waardevolle bronnen voor bibliografisch onderzoek. Soms kom je er titels in tegen die in bibliotheken en (online) antiquariaten niet te vinden zijn. Nu is onderstaande catalogus van Bubb Kuyper een toevallig en redelijk willekeurig modern (1999) exemplaar, maar interessanter wordt het al als we van dat andere bekende Nederlandse veilinghuis Burgersdijk & Niermans een exemplaar van meer dan 100 jaar oud tegenkomen.

Bubb Kuyper, Auction sale of books, prints and manuscripts,2 and 3 june 1999. Bubb Kuyper, Haarlem, 1999. 1e druk – paperback, 385p. – Inclusief losbladige inleg met de resultaten van de veiling.

De veiling vond plaats op woensdag 2 en donderdag 3 juni 1999 en omvatte 3295 kavels. De beschrijvingen zijn in het Engels, de veilingvoorwaarden in het Nederlands en het Engels. De eerste 96 bladzijden bevatten alleen maar afbeeldingen (van een deel van de aangeboden kavels), de beschrijvingen van de kavels omvatten 380 pagina’s. De kavels zijn, zoals gebruikelijk ingedeeld in categorieën, zoals: Bibliography, typography – Dutch history and topography – Maritime history – Indonesia – Foreign literature – Dutch literature – Fine printing, modern illustrated books, Old & Rare books, etc. De categorieën hangen natuurlijk af van de collecties die geveild worden en overlappen elkaar soms wat, afhankelijk van wat aan een bepaald boek het interessantste aspect is: oud en zeldzaam of een inhoudelijke categorie.

Het leuke is dat de lijst met daadwerkelijk gerealiseerde prijzen als losse geprinte bijlage nog aanwezig is, waardoor je een goed beeld krijgt van wat bepaalde boeken in 1999 opbrachten, nog net vóór de grote exodus van het boekenaanbod naar het internet. Tegenwoordig zijn alle veilingen en kavels online te vinden, van Bubb Kuyper bijvoorbeeld hier: https://www.bubbkuyper.com/. Het is te hopen dat deze digitale archieven de tijd overleven, want het zijn waardevolle bronnen voor onderzoek naar boeken (en natuurlijk de economische kant ervan).

Burgersdijk & Niermans, Bibliotheca Collectiva [Catalogus XLIX]. Grands ouvrages de bibliothèques, periodiques, publications de sociétés savantes, manuels scientifiques et littéraires [etc.] – En vente aux prix marqués. Burgersdijk & Niermans, Leiden [“Leyde”], 1905. 1e druk – gebonden, 347p. – 4866 lots, original cloth with printed front cover.

Ook Burgersdijk & Niermans uit Leiden bestaat als veilinghuis van boekencollecties nog steeds. Het aardige van deze catalogus is dat hij inmiddels meer dan 100 jaar oud is, naar de mores van de tijd in het Frans (en niet in het Engels) opgesteld. Ook hier de categorieën of divisions, maar deze zijn wat hiërarchischer opgesteld naar de hoofdvakken: geschiedenis, recht, economische en sociale politiek, filosofie, taal en literatuur (Linguistique et littérature), natuurwetenschappen, menselijke anatomie en geneeskunde. De catalogus omvat 4866 kavels. Het boek is stevig ingebonden in (pseudo)linnen en heeft een gestempelde band. De prijzen zijn vermeld in guldens (Florins). Fascinerend wat voor boeken er ook allemaal geweest zijn op allerlei terreinen, je krijgt er hier een beetje een beeld van.

Een Sämmtliche Werke van Wieland uit 1814-1818, bestaande uit “45 tom. en 22 vol. d. veau” (45 delen in 22 banden, gebonden in kalfsleer, als ik het goed interpreteer), werd op fl. 10,- geschat. Een vierdelig werk uit 1671-1704, Historie der reformatie en andere kerkelijke geschiedenissen in en omtrent de Nederlanden, door G. Brandt, zou fl. 9,50 moeten opbrengen. Een los deel hieruit kost tegenwoordig al 95 euro!

Diverse auteurs, Contributions à l’Histoire des Bibliothèques et de la Lecture aux Pays-Bas avant 1600. Studies over het Boekenbezit en Boekengebruik in de Nederlanden vóór 1600. ABB, Bruxelles / Brussel, 1974. 1e druk – paperback, 636p.

Een foeilelijk boek en een beetje versleten. Ik kreeg het dan ook voor niks mee. Maar wat een Fundgrube voor de liefhebber van het oude boek! Het is een speciale aflevering (nummer 11) van een periodiek, getiteld Archives et Bibliothèques de Belgique. Andere numéros spéciaux gaan over het gebruik van de computer in de geesteswetenschappen (no. 5/6 – 1971!), over de economische geschiedenis van België (no. 10) of over restauratie van archief, boeken en handschriften (no. 12). Nummer 8 uit 1973 omvat “Een Deventer bibliotheekcatalogus van het einde der 15de eeuw” door P.F.J. Obbema. Het voorliggende nummer 11 gaat helemaal over boekenbezit en boekengebruik in de Nederlanden vóór 1600 en bestaat uit wel 16 gespecialiseerde artikelen, bijvoorbeeld van J.P. Gumbert Over Kartuizerbibliotheken in de Nederlanden, van A. van Belle over Het boekenwezen aan de Leuvense universiteit in de XVde eeuw, van H. Ooms over Boek en boekenbezit bij de Minderbroeders in de Nederlanden tijdens de middeleeuwen en van P. van den Bosch over De bibliotheken van de Kruisherenkloosters in de Nederlanden vóór 1550. “Van de bibliotheek van het Kruisherenklooster te Maastricht zijn zestien handschriften en een aantal boeken van vóór 1550 teruggevonden.” Nog maar een fractie van wat het ooit geweest moet zijn, maar de bronnen om daar een betrouwbaar beeld van te krijgen ontbreken. Boeiende boekgeschiedenis!

Schilders, Ed, Desiderata. Een kleine verhandeling met betrekking tot boeken die men tegen beter weten in begeert. Waaraan toegevoegd een hopeloze zoeklijst. Stichting Desiderata, Tilburg, 2021. 1e druk – paperback, [12]p.

Een heel fraai kleinood werd mij op aanvraag toegestuurd door de Stichting Desiderata, die ook het mooie boek van Charles Nodier over bibliomanie hebben uitgebracht (zie eerder in dit artikel). Het boekje is liefdevol uitgegeven en is ludiek ook aangemerkt als bewijs van lidmaatschap van het Genootschap van boekenvrienden Desiderata. De inhoud bestaat uit een “kleine verhandeling” over begeerde boeken, gevolgd door een “hopeloze zoeklijst”. Het gaat om boeken waar je waarschijnlijk nooit de hand op zult kunnen leggen, en dus blijft de begeerte in leven. Stichting Desiderata is een fijn initiatief, waarvan we hopelijk nog veel te zien krijgen.

Lek, G.J. van der, Bibliografie. Ver. ter Bevordering v.d. Belangen des Boekhandels, Amsterdam, 1976. 13e druk – paperback, 175p.

Dit is een van de 4 vakboekjes uit mijn collectie uitgegeven door de Vereeniging tot bevordering van de belangen des Boekhandels. In het boekje, dat blijkens de vele drukken populair moet zijn geweest, wordt uitgebreid ingegaan op het beschrijven van boeken, het vak van de bibliografie. Het boekje is ontstaan uit de lessen en notities van W.A. Petri (1936), door de auteur met zijn eigen aantekeningen samengevoegd. Het boekje gaat uitgebreid in op wat bibliografie inhoudt, welke soorten er zijn, welke bibliografieën er zijn in Nederland (veel aandacht voor Brinkman’s Catalogus), Zuid-Afrika, België, de Duitstalige landen, de Angelsaksische wereld en andere relevant geachte landen (West-Europa + Israël + Indonesië). Afdeling B bestaat uit een soort van taxonomie: de indeling van de wetenschappen, volgens een hiërarchisch systeem. Afdeling C heet “Kennis van het boek” en gaat o.a. over bibliologie, benamingen van bepaalde soorten boeken, maar bevat ook een opsomming van Latijnse telwoorden en Romeinse cijfers. Bijzonder leerzaam boekje.

Mare, A.J. de, Catalogus der Gedrukte Werken van het Museum Meermanno-Westreenianum (3 delen, compleet). Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, ‘s-Gravenhage, 1937-1940. 1e druk – gebonden, 895+1238+175p.

Salman, Jeroen, Populair drukwerk in de Gouden Eeuw. De almanak als lectuur en handelswaar. Walburg Pers, Zutphen, 1999. 1e druk – gebonden, 495p. – [Bijdragen tot de geschiedenis van de Nederlandse boekhandel, nieuwe reeks; 3].

Ursus Rare Books, Catalogue 321. Rare Books 1475-2010. Ursus Rare Books, New York, 2010. 1e druk – Paperback, z.p.p. – Zeer fraai vormgegeven catalogus met kostbare boeken. Inclusief inhoudsoverzicht op gelamineerd los inlegvel. – Zeer fraai vormgegeven catalogus met kostbare boeken. Inclusief inhoudsoverzicht op gelamineerd los inlegvel.

Vervliet, Hendrik D.L., Post-incunabula en hun uitgevers in de Lage Landen. Een bloemlezing gebaseerd op Wouter Nijhoff’s L’art typographique. Martinus Nijhoff, Den Haag / Boston / London, 1979. 1e druk – paperback, 205p. – Tweetalige uitgave (EN-NL).

Terug naar boven

Curiosa

Tot slot een boek dat eigenlijk niet in deze lijst thuis hoort, of toch? Grafologie of schriftkunde is de pseudowetenschappelijke studie en analyse van handschriften en schriftbeelden in relatie tot de menselijke psychologie, gebruikt voor o.a. personeelsselectie, of de bewijsvoering in strafrechtelijke processen. Dit boekje zegt een grafologie van de schrijfmachine te bieden, oftewel niet van handschriften maar van typoscripten – en van typoscript naar typografie is het maar een kleine stap. Ik ben nooit eerder een dergelijk werkje tegen het lijf gelopen.

Kring, Alfred, De grafologie van de schrijfmachine op wetenschappelijke grondslag. Handboek voor grafologisch en criminologisch onderzoek. C.A. Mees, Santpoort, 1939. 1e druk – gebonden, 160p. – De grafologische voorbeelden zijn in een uitvouwbaar boekje aan het achterplat gehecht. Uiterst vreemd werkje.

Terug naar boven